Aniołowie michaliccy

W Piśmie Świętym Starego i Nowego Testamentu jest wiele wzmianek o aniołach – wysłannikach Boga, którzy tworzą Jego dwór i wojsko. Samo słowo anioł oznacza posłańca i określa jego zadania Wobec ludzi (np. W Starym Testamencie anioł ratuje Izaaka, a w Nowym wyprowadza Piotra z więzienia). Według św. Grzegorza Wielkiego nazwa aniołów jest nazwą obowiązku, nie natury, dlatego w Biblii miano to otrzymują także ludzie niosący Boże posłannictwo. Pismo nic nie mówi o charakterze aniołów, tym problemem zajęli się teolodzy. W dziełach Ojców Kościoła znajduje się wiele interpretacji ich natury i zadań. I tak św. Ambroży określa aniołów mianem organów wykonawczych zbawczej woli Boga i mieszkańcami miasta Bożego. Największy jednak wkład do nauki o aniołach wniósł Pseudo-Dionizy Areopagita. Teolog ten pogrupował „świat anielski” w trzy wielkie hierarchie, które podzielił na trzy chóry. Najniższa triada to Aniołowie, Archaniołowie i Księstwa; średnia – Panowania, Mocarstwa czyli Potęgi i Zwierzchności; najwyższa – Chóry Tronów, Cherubinów i Serafnów. Utrzymywał on, że aniołowie trzeciej hierarchii służą tylko Bogu i nie mają żadnego kontaktu z ludźmi. Poza tym św. Dionizy postrzegał aniołów jako czyste bezmaterialne duchy, pogląd ten zaś przejęli późniejsi Ojcowie, m.in. św. Grzegorz Wielki i św. Jan Dalnasceński. Według św. Tomasza z Akwinu aniołowie mają naturę umysłową podobną do człowieka i podobnie jak ludzie mogą grzeszyć. Dlatego dobrzy aniołowie dostąpią chwały, źli – kary. Tak więc angelologia stworzona w oparciu o Pismo Święte, stała się ważnym elementem nauki Kościoła.

Postacie aniołów pojawiają się w sztuce niemal od początku. Pełniły one zazwyczaj rolę wysłanników Boga i opiekunów ludzi, a przedstawienia z ich udziałem inspirowane były tekstami biblijnymi i apokryficznymi. Obecność aniołów była zatem niezbędna przy takich scenach, jak: Zwiastowanie, Narodziny Chrystusa, Sen Józefa, Sen Jakuba, Ofiara Abrahama. Anioły ukazywano także jako strażników i sługi Chrystusa w przedstawieniach Zmartwychwstania i Sądu Ostatecznego.

Początkowo wyobrażano je jako młodzieńców i dopiero renesans przyniósł pierwsze portrety aniołów-kobiet i aniołów-dzieci. Oddzielny problem stanowiły skrzydła, z którymi zazwyczaj anioły pokazywano. W Biblii nie ma opisów przedstawiających te duchy właśnie ze skrzydłami. Wzory wywodziły się ze starożytności, kiedy to skrzydła symbolizowały szybkość i były atrybutem osób wybranych, pośredników między bogami a śmiertelnikami (np. grecki bóg Hermes). W sztuce chrześcijańskiej pierwsze uskrzydlone anioły pojawiły się w IV wieku.

.

.

Angelologiczne wątki tematyczne ulegały w kolejnych epokach wzbogaceniu.  I tak w średniowieczu rozbudowano ikonografię aniołów o przedstawienia,

w których trzymają one lichtarze, kadzielnice i narzędzia Męki Pańskiej. Odrodzenie zaś rozwijało znane tematy przez wpisanie ich w obowiązującą wówczas tendencję realistyczną. W renesansie powstał również, popularny szczególnie w sztuce religijnej XVIII wieku, typ tzw. anielskiej główki. Jak zatem widać, sztuki plastyczne chętnie wykorzystywały wizerunki aniołów, tworząc ich bogatą ikonografię w zgodzie z dogmatami Kościoła.

Program michalickich polichromii podporządkowany został jednej idei – wyeksponowaniu roli aniołów w dziejach zbawienia (Marta Miś, s. 37-39)

.

.

Pozostałe sceny namalowano w dwóch rzędach: W pasie górnym – sceny starotestamentowe, w dolnym – nowotestamentowe. Przedstawienia te stanowią egzemplifikację wypełnienia przez aniołów Woli Bożej. Aniołowie biorą udział w historii świata niemal od jego stworzenia.

Pierwsza scena wywodząca się ze Starego Testamentu ilustruje biblijny opis upadku Lucyfera. Widzimy więc anioła-rycerza zwyciężającego smoka. Jest nim patron kościoła – św. Michał. Oprócz cytatu z Księgi Izajasza (14, 12), który komentuje to przedstawienie, znajduje się jeszcze fragment z Księgi Rodzaju: Bóg widząc, że światłość jest dobra, oddzielił ją od ciemności (1, 4). Aniołowie tworzą Niebieskie Wojsko, które walczy z wszystkimi przeciwnikami ich władcy. Dowódcą jest właśnie Archanioł Michał, jeden z trzech aniołów znanych z imienia (znaczy ono „któż jak Bóg”). To on strącił szatana W otchłań piekielną. Widzimy tu triumf dobrych aniołów nad aniołami zbuntowanymi, symbol triumfu światłości nad ciemnością.

Kolejne przedstawienia są przykładami wpływu aniołów, jako wysłanników Boga, na indywidualne losy ludzi. I tak w michalickich polichromiach zaprezentowano historię Lota wyprowadzanego przez anioła z niszczonej Sodomy; Sen Jakuba, w którym aniołowie schodzący i wchodzący po drabinie sięgającej nieba przekazywali mu znak Boskiej przychylności; scenę zagłady wojsk Sennacheryba, kiedy to Anioł Pański obronił Izraelitów przed Asyryjczykami; młodego Tobiasza, którym w drodze do Medii opiekował się Archanioł Rafał (jego imię oznacza „Bóg uleczył”) oraz przedstawienie pięciu jeźdźców anielskich prowadzących wojska Machabeusza. W pozostałych scenach anioł opiekuje się Hagar na pustyni, powstrzymuje Abrahama przed złożeniem w ofierze Izaaka oraz wyrzuca z raju Adama i Ewę. W starotestamentowych przedstawieniach na ścianach kościoła św. Michała zilustrowano historię, w których aniołowie pełnili role łączników między ludźmi a Bogiem. Wśród scen często wykorzystywanych (np. Ofiara Abrahama lub Sen Jakuba), znalazły się wyobrażenia mało popularne (np. Zagłada wojsk Sennacheryba czy aniołowie przewodzący wojskom Machabeusza).

 

 

 

 

 

.

.

.

Przedstawienia z Nowego Testamentu opisują w Michalicach udział aniołów w życiu Chrystusa. Cykl rozpoczyna scena Zwiastowania, w której Archanioł Gabriel przekazuje modlącej się Maryi dobrą nowinę. Inskrypcja przytacza jej odpowiedź: ”Oto ja służebnica Pańska, niech mi się stanie według Twego słowa”.

.

.

.

.

Uzupełnieniem tego przedstawienia jest Sen Józefa, w którym anioł mówi mężowi Maryi, że zostanie ona matką Syna Bożego. Autor polichromii opatrzył tę scenę, w której przy łożu śpiącego mężczyzny czuwa kobieta, a z tyłu pochyla się nad nim eteryczna anielska postać, cytatem z Psalmu 120: „Pan będzie strzegł twego wyjścia i przyjścia teraz i po wszystkie czasy”. Ostatnia scena w tej strefie prezentuje Adorację Dzieciątka przez anioła, który składa hołd małemu Jezusowi jako Synowi Bożemu.

.

Kolejne przedstawienie nowotestamentowe to kuszenie Chrystusa, które opisuje fragment z ewangelii św. Mateusza: Jeśli jesteś synem Bożym, rzuć się w dół (4, 6). W Piśmie Świętym kontynuacja tego tekstu. brzmi: Aniołom swoim rozkaże o tobie, a na rękach nosić cię będą, byś przypadkiem nie uraził swej nogi o kamień, bo aniołowie jako słudzy Boga są zarazem sługami Jego Syna.

Piąta scena ukazuje dzieci z ich aniołami, co potwierdza fragment z ewangelii św. Mateusza (18, 10). Jej znaczenie jest niebagatelne, ponieważ według nauki Kościoła każdy człowiek znajduje się pod opieką Anioła Stróża. Dogmat ten zawarty został w Piśmie Świętym i potwierdzony autorytetem Ojców Kościoła”. W Starym Testamencie jednym z pierwszych aniołów-opiekunów był Archanioł Rafał, którego udział W historii Tobiasza został wcześniej opisany. W Michalicach uzupełniono to przedstawienie sceną wywodzącą się z Nowego Testamentu, gdzie słowa Chrystusa stanowią potwierdzenie tego aspektu natury aniołów.

.

Ostatnie przedstawienie pozostaje nie do końca wyjaśnione. Na pierwszym planie namalowano bowiem postać siedzącą we wnętrzu, z tyłu widać krajobraz z elementami architektury oraz aniołów na niebie. Jest to zapewne rozwinięcie cytatu pochodzącego z ewangelii św. Łukasza: radość powstaje u aniołów Bożych z jednego grzesznika, który się nawraca (15, 10). Można więc przypuszczać, że jest to scena pokuty.

W michalickich polichromíach ukazano dwa cykle scen angelologicznych. Przedstawienia zaczerpnięte ze Starego Testamentu ilustrują przede wszystkim udział aniołów w dziejach świata i Narodu Wybranego, natomiast sceny nowotestamentowe opisują ich znaczenie w historii narodzenia Pańskiego oraz w nauce Chrystusa. Wybór takiej tematyki nie był przypadkowy. Jest ona odwołaniem, a nawet rozszerzeniem wezwania świątyni. W porównaniu z polichromiami stropu program dekoracji ściennych jest bardziej erudycyjny. Nie bez znaczenia był tu czas, W którym powstawały malowidła, zarówno stropowe, jak i ścienne. W roku 1663 kontrreformacja nie musiała być tak ekspansywna, jak w czasie wojny trzydziestoletniej. Dlatego program angelologiczny w kościele św. Michała miał działać na wiernych bardziej intelektualnie. W tym przypadku została w pełni zrealizowana trydencka idea oczyszczenia ikonografii katolickiej z wszelkich niedogmatycznych elementów. I tak wszystkie przedstawienia nie tylko mają swoje korzenie w Biblii, lecz również opatrzone są odpowiednimi cytatami. Michalicki kościółek może poszczycić się malowidłami o tak niezwykłym zamyśle ikonograñcznym dzięki fundatorowi – ks. Janikowi.

Dopełnienie polichromii ściennych stanowią malarskie dekoracje drzwi i ich obramień. Ponieważ powstały one chronologicznie wcześniej, dlatego programowo korespondują raczej z malowidłami stropu niż ścian. I tak na drzwiach prowadzących z przedsionka do nawy przedstawiono wizerunek św. Michała walczącego ze smokiem oraz scenę wieczerzy w Emaus. Umieszczenie pierwszego wyobrażenia wydaje się oczywiste – jako odwołanie do wezwania świątyni. Jednakże w czasie kontrreformacji ikonografia św. Michała nabrała nowego, aktualnego znaczenia. Archanioł Michał pokonujący smoka symbolizował wówczas triumf Kościoła katolickiego nad herezja protestancką. Scena na drzwiach michalickiego kościółka jest zatem prezentacją jego patrona oraz znakiem potęgi Kościoła rzymskiego.

Polichromie portalu i drzwi w przejściu do zakrystii wykonano w 1653 roku. Podobnie jak na drzwiach w kruchcie, namalowano tu dwa przedstawienia: Matki Boskiej adorowanej przez aniołów i św. Marcina. Pierwszy wizerunek pokazuje Maryję z Dzieciątkiem na rękach, dwaj aniołowie trzymają koronę nad jej głową, a dwaj przytrzymują płaszcz. Scena ta łączy w sobie kilka elementów znanych z ikonografii maryjnej. Michalicki malarz przedstawił Maryję jako Królową adorowaną przez aniołów, matkę Zbawiciela oraz lmmaculatę stojącą na półksiężycu (motyw mający swe źródło w Apokalipsie). W tym ujęciu Maryja jest Niewiastą apokaliptyczną, która pokonała szatana (podobnie jak św. Michał w przedstawieniu powyżej opisanym). (Marta Miś, s. 39-44)

.

.

Na szczególną uwagę zasługuje wyobrażenie Anioła Stróża w ołtarzu południowym, które wcześniej pokazywane było w michalickiej świątyni jako ilustracja fragmentu z Pisma Świętego, tutaj zaś jest unaocznieniem wiary, że każdy człowiek posiada swojego anielskiego opiekuna.